Hãng dệt Delignon, Phú Phong, Tây Sơn 1925

 Tháng 6/1895, hai tư bản Pháp Delignon và Parihs đến huyện Bình Khê (Bình Định) đoạt ruộng đất của nông dân và khẩn hoang lập đồn điền trồng cây nông nghiệp.

Ngày 2/8/1903 nhà máy kéo sợi đầu tiên bằng hơi nước do Delignon lập ra tại Phú Phong, phủ An Nhơn. Lúc đầu, nhà máy này đặt dưới sự lãnh đạo của Parihs, người đã hợp tác với Delignon trong việc thiết lập cơ sở này. Số vốn ban đầu 1.500.000 Francs. Nhà máy và các cơ sở phụ thuộc chiếm một diện tích 10ha.

Năm 1911, để mở rộng sản xuất, Công ty Delignon thành lập. Nhà máy tơ ở Phú Phong (Bình Định) này sau đó nổi tiếng khắp Trung Kỳ. Đất đai nhà xưởng lúc ấy rất rộng lớn, nó từ cầu Phú Phong bây giờ chạy xuống đến ngả ba đường Bùi Thị Xuân (với QL19), quay bọc ra giáp trường Tiểu học Võ Xán (thời ấy là đình Phú Phong, sau là Tiểu học Quận lỵ Bình Khê). Phòng Giáo Dục huyện Tây Sơn và Trung học Quang Trung Tây Sơn bây giờ nằm gọn trong khu vực xưởng Delignon ngày trước. Như vậy, vùng trong ô vuông ở hình dưới chính là quy mô của hãng dệt lúc bấy giờ, quy mô nhà máy chỉ lớn sau nhà máy dệt Nam Định.

Vị trí trên Google Map tại link này https://maps.app.goo.gl/JMQVK2nsoduHTZjz8

Tính đến năm 1937, số vốn đầu tư 3,3 triệu frances, lãi 1.098.000 frances, bằng một phần ba số vốn đầu tư. Về sau do yêu cầu vơ vét đề bù đắp những thiệt hại trong Chiến tranh thế giới lần thứ II (1939-1945) số vốn tiếp tục tăng lên, tiền lãi bình quân mỗi năm lên 15.000.000 frances.

Nhà máy dệt gồm 4 tòa nhà lợp ngói bố trí các phân xưởng chuẩn bị, dệt, nhuộm, cơ khí, văn phòng, hệ thống kho tàng chứa nguyên vật liệu, một ngôi nhà 2 tầng kiến trúc đẹp dành riêng cho chủ, người ta thường gọi “Lầu tiến sĩ" (Delignon có học vị tiến sĩ). Xưởng cơ khí điện nước gồm 6 lò hơi, 2 máy phát lực, một hệ thống giàn láp, máy Điezen, máy khoan, máy tiện, lò rèn và bơm chứa nước. Xưởng dệt gồm máy cài hoa, máy dệt thường của Pháp và máy gỗ thủ công có khoảng 180 máy (1940) tăng lên 240 máy (1945), trong đó có 50 máy thủ công hoạt động liên tục 2-3 ca một ngày.

Cùng với sự đầu tư kỹ thuật, đội ngũ công nhân nhà máy không ngừng lớn lên về số lượng. Trước 1911 có 600 công nhân tăng lên 1.000 công nhân (1930), 1.500 công nhân (1937), có khoảng 2.000 công nhân (1945).

Đời sống công nhân nhà máy cơ cực, ngày làm từ 10-12 giờ với đồng lương chết đói 1-1,2 hào, lại còn bị chủ bớt xén, cúp phạt vô cớ. Đặc biệt đối với những công việc nặng nhọc như lấy củi đốt lò lại càng khốn khổ, áo đổi vai, quần đổi ống, thậm chí không có mà mặc. Bọn chủ và cai tăng cường quản lý nghiêm ngặt công nhân và đánh đập công nhân không thương tiếc, theo cụ Trần Bá đã kể lại với chúng tôi “Cứ cách 5 foot chúng đặt một cái roi để cai tiện đánh đập công nhân". Chúng không thực hiện chế độ bảo hộ đối với công nhân, đau ốm không có thuốc, nếu bị tai nạn hoặc đau ốm nặng bị chúng sa thải, đó là nguyên nhân dẫn đến các cuộc đấu tranh của công nhân, nhất là từ khi có Đảng lãnh đạo.

Tổng hợp từ Ngọc Anh - Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Bình Định.